Kalevala (peop)

El ‚Kalevala’ binon peop konädik kareliyanas e suomiyanas. Binon bal lautotas sevädikün literata Suomiyänapükik. Lebuk at binädon me lids (ü raunalids) 50 e pelauton fa hiel Elias Lönnrot (1802—1884) stabü pöpalids fa om ma lilam pesöpenöls in provin di ‚Olonec’ (Kareliyän), Suomiyän, provin di ‚Arkhangel'sk’ e tops votik lampöräna Rusänik ettimik. Sotül balid peopa liänis 12’078 äninädöl penotükon ün 1835, sotül lätik labü liäns 22’795 ün 1849. Jenöfo pöpalids päbevoböl no äfomons löloti yumedik, el Lönnrot äkobiopenom dilis lidas difik ad jafädön jenotemi tikavik binü jenots balposvotik, semikna igo ämutom pro zeil at lautön liänis lönik oka. I vödem ninädon magivapoedotis e lidis vönaoloveik lezälik (samo pötü matükamalezäl). Finalid luldegid luverato löliko pälauton fa ‚Lönnrot’ it as züpäd pöpalidas. Alo sek voboda omik palecedon fonät veütik tefü tikamagots relik e miteods lugodikultiks ä bükritiks suomiyanas e kareliyanas. El ‚Kalevala’ äveüton pö dafomikam netakuliva e netäliseveda Suomiyänikas. ‚Lönnrot’ äbitom äs poedan romatima, kel ävilonöv davestigön binäli pöpa. Äcedoy, das lebuk tefik ädajonon patöfis cifik lanöfik suomiyanas. In Suomiyän sis tumyel teldegid calöfiko tü del teldegjölid febula zeloy zäladeli ela ‚Kalevala’ (Suomiyänapüko: ‚Kalevalan päivä’), kel sis yel: 1978 panemon zäladel kuliva Suomiyänik, bi tü del ebo at fonun ad dabükot balid lebuka pedäton fa ‚Elias Lönnrot’.

Patöf küpidik peopa at binon nedem jenöfotas jenavik; ventürs heroedanas sümons ad märs; lids no labons lüjonilis mödik lü komip kareliyanas ä suomiyanas ta pöps votik. In län magälöfik nedemoy tati, neti, sogädi; nämans dadunons heroedadunis no demädü net oksik, ab pro riv zeilas lönik, äsä pösods magivamäras. Cifapösods yumätons ko daceds vönik lugodikultik; pösods at dunons heroedadunis noe yufü koapanäm, abgüä medü kanitam magivavoköl, äsvo syamans. Mens in elot ‚Kalevala’ fägons ad lasumön magedis difik, ceinön votikanis ad nims, magivo reafön de top bal ini votik, magivülön natapubodis efe flodi, fogi, e reti. I binos küpidik, das flun vemik pagevon vödes kanitama e musige. Sevan lidas magivik e magivafomülas kanon duinön milagis, e tons ut, kelis ‚Väinämöinen’ ejafädom medü musigöm: ‚kantele’ (sot zitera), sumätöfükons ome nati.

Ninäd penaböfüköl lidas ela ‚Kalevala’.

Lidalölet balid di ‚Väinämöinen’.

Lid balid bepenon primi vola, ven sol, nims, bims no nog ädabinons. Te äbinons vat e daut luta ü jivirgan sila ko nem: ‚Ilmatar’ (pö ditret ye äplekof ele Ukko: god löpätikün). Ön leglif sekü soal älegetof de vien e de vat hieli ‚Väinämöinen’, hikel no äkanom pamotön dü yels mödik. Leigüpo jidök ädoflitof sui kien jiela Ilmatar ed änögof us nögis vel, sevabo mälis goldik e bali ferik. Nögs äbrekons ed ädavedükons taili, sili, soli, muni e stelis. ‚Ilmatar’ äfomof neplenöfotis taleda, äjafölo nisulis, bugis e kepis. Son ofik: ‚Väinämöinen’ pämotom as hibäldan e dü yels anik äsveamom in vat, jüs irivom joli läna: ‚Kalevala’.

In lid telid ‚Väinämöinen’ yufü ‚Sampsa Pellervoinen’ äbesovom länedis me plans. Ye kvärep tuvemo äluglofon ed änelogädükon soli. Komipölan ta kvärep at ävedom melanän ko cüd kuprinik. ‚Väinämöinen’ äsovom hodi.

In lids kilid jü lulid hilapan pleidälik: ‚Joukahainen’ äletodom eli ‚Väinämöinen’ ad kanitamakomip. ‚Joukahainen’ äpromom tökü lif okik ad gevön ele ‚Väinämöinen’ söri okik: ‚Aino’ < asä jimatani. Ye jiel Aino no ävilof matikön ko hibäldan ed äsasenof oki, sevabo änöyof oki.

Lids lulid jü degid. ‚Väinämöinen’ älilom konsäli de mot okik, das ösötom sukön jigami pro ok in elän Pohjola: län nolüdik. Ädetävom usio, ab pädrefom dub sagit ela Joukahainen ed äfalom ini vat; te yufü kvil äplöpom ad rivön eläni Pohjola. Us jiel Louhi: jimagivan bäldik nämädik ä jisiör läna < äpromof ad matükön dauti okik ko ‚Väinämöinen’, if ösmitom eloti Sampo: grainöm ä fonät läba e bena (bos sümöl ad bundanahon). Poso ‚Väinämöinen’ äkolkömom jijönani, jikel ägivof ome bligädi fikulik tökü matikam ko ok. Dü vob ‚Väinämöinen’ ävunom oki me cüd e no äkanom stöpön bludafludi se vun. Ägolom lü himagivan bäldik. Konäd dö daved fera äsökon. Magivafomül fa himagivan bäldik pinunöl äyufon ad saunükön vuni riskädik. Poso ‚Väinämöinen’ äbegom hismitani skilik: ‚Ilmarinen’ ad mekön eloti Sampo. Utan ärefudom, ab kodü vöds ela ‚Väinämöinen’ dub tepavien päfeapladom ini elän Pohjola, kö sekü beg jiela Louhi äsmitom eloti Sampo. ‚Ilmarinen’ ägekömom lomio.

Lidalölet balid di ‚Lemminkäinen’ (sis lid degbalid).

Hiel ‚Lemminkäinen’ äravülom jijönani: ‚Kyllikki’ ed ävedükom ofi jimatani oka. Posä izunükof omi dub neföl proma, ädetävom lü elän Pohjola ad krigön ta belödans läna et (do ipromom jiele Kyllikki ad ökrigön neföro). Pö kanitamakomip ädeidom himagivanis tio valikis eläna Pohjola. Äflagom de jiel Louhi jigami nulik pro ok, ab ämutom bü matirajan dadunön bligädis fikulik anik. Du äyagom svani eläna Tuonela: deadanalananavoled, pädeidom fa higaledan bleinik bäldik, keli büikumo imiserom sekü ludigid. Fun ela Lemminkäinen äfalon ini flumed deadanalananavoleda. Köb fa om mote okik pigivöl äprimon ad bludön. Mot äsuemof, das son ofik ideadom, ed ädegolof ad sukön omi. Äplöpof me räk fa ‚Ilmarinen’ pimeköl ad setirön se flumed dilis valik koapa sona okik. Äkobopladof se dils at koapi lölik e yufü nugvet fa bien sülao pipolöl älelifükof soni.

Lidalölet telid di ‚Väinämöinen’ (sis lid degmälid).

‚Väinämöinen’ yufü magivalids ävilom mekön boti, ab äklülädom no sevön vödis anik. Ad öseivön onis ätävom primo ini ‚Tuonela’, kü päfanäbükom, ab äplöpom ad mofugön usao. Täno ätuvom funi higiana vönik: ‚Vipunen’ ed ägalükom etani de dead. ‚Väinämöinen’ äreafom ini vüm higiana ed äprimom us ad fögön feri. Atos äblinädon tomis ele ‚Vipunen’, ed äkanitom lü ‚Väinämöinen’ magivalidis zesüdik, zuo äleadom mogolön omi. ‚Väinämöinen’ äfimekom boti ed ädetävom in at lü ‚Pohjola’ ad matikön us ko jilepul. Leigüpo hiel Ilmarinen id ädetävom lü top ot ko zeil ot. Jilepul nolüdänik de higams tel at ävälof hieli Ilmarinen.

Lids dö matikam hiela Ilmarinen (sis lid degzülid).

‚Ilmarinen’ bai vönaoloveikod ädadunom bligädis riskädik anik (dilo danädü yuf de jigam okik). Matükamalezäl e lids tefik pabepenons.

Lidalölet telid di ‚Lemminkäinen’ (sis lid teldegmälid).

‚Lemminkäinen’ äzunikom, bi no pivüdom ad matükamalezäl. Sunädo ädetävom lü elän Pohjola, kö äsasenom hisiöri ela Pohjola pö glävatelkomip. Jiel Louhi älanälükof militalemödoti hielanas di ‚Pohjola’ ad ögleipön ed ödeidön hisasenani. ‚Lemminkäinen’ äklänedom oki sui nisul fagik. Pos geköm lü lom äloegom fefilikön lödöpi famüla okik. Ätuvom moti okik ön stad nätik ed äpromom ofe ad bumön domi nulik gudikum, ab primo ävilom kobü hiflen: ‚Tiera’ vinditön elanes di ‚Pohjola’. Ye jiel Louhi ävokof me magivül tepi gretik, kel äflödon meli e läni, e ‚Lemminkäinen’, iperölo vegi, pämütom ad gekömön lomio.

Lidalölet di ‚Kullervo’ (sis lid kildegbalid).

Hiel Untamo ädadeidom famüli lölik bloda okik pläamü jimatan omik, kel suno ämotof soni: ‚Kullervo’. ‚Untamo’ ästeifülom ad deidön hipuli, ab fino äselom omi asä slafani hiele Ilmarinen. Jimatan ela Ilmarinen ämiträitof eli Kullervo, kel ämofom veteri lü mar e pla domanims ämofom ge lupis e beris. Ven soaro domaläd ägolof ad tätön kunis, pädasleitof fa natädanims at. ‚Kullervo’ ämofugom de ‚Ilmarinen’ ed äziglibom; äkolkömom fati e moti okikis, kels äklülädons savön lifis okas. Dü täv äküpom jijönani, jikeli äbätodom, ab poso äklülädof binön sör imoiköl oma. Jijönan sekü jemod änöyof oki. ‚Kullervo’ äkrigom ta ‚Untamo’, älefilükof domis valik in glunidalabot neflena okik. Pos geköm äküpom, das röletans valik oka ideadons, ed ön leglif äduinom oksaseni, äjutedölo sui gläv okik.

Lidalölet telid di ‚Ilmarinen’ (sis lid kildegvelid).

‚Ilmarinen’ äleglifom sekü deadam jimatana okik e primo ästeifülom ad smitön pro ok jimatani nulik binü gold e largent, ab mekavamen somik äbinon tu koldik. Täno äravülom in elän Pohjola jigami nulik, ab jilepul et sovemo älenofof omi, das äceinom ofi ad mev. ‚Ilmarinen’ ävisitom eli ‚Väinämöinen’, kele änunom mödikosi dö lif nenkudik danädü ‚Sampo’ in ‚Pohjola’.

Lids dö rav elota Sampo (sis lid: kildegzülid).

Hiels ‚Väinämöinen’, ‚Ilmarinen’ e ‚Lemminkäinen’ ätävoms love vat lü ‚Pohjola’ ad ödagetön eli Sampo. El ‚Väinämöinen’ ämusigom me ‚kantele’ e dub atos äslipükom menis e nimis valikis ela Pohjola; hitävans ätuvoms eli Sampo, äpladoms ati ini bot oksik ed äprimükoms getävi. Jiel Louhi ägalikof ün del kilid, äbüedof hielanis di ‚Pohjola’ dayagön ravanis, dü lekomip äceinof oki ad kvil gretik, ägleipof eli Sampo, ab fino äbrekon. Dils anik ela Sampo ärivons joli eläna Kalevala ed äkanons yufön lödanis usik ad lifön läbiko.

Lids dö vindit jisiöra eläna Pohjola (sis lid: foldeglulid).

‚Louhi’: jisiör ela Pohjola < magivo äkoedof pubön malädis jeikik in elän Kalevala, älesedof beri gretik ad deidön veterajepis in län ot. ‚Väinämöinen’ äsaunükom menis de maläds ed ädeidom beri. ‚Louhi’ äravof soli, muni e fili se filetatops eläna Kalevala. ‚Väinämöinen’ ko ‚Ilmarinen’ ädagetoms fili sülao de god: ‚Ukko’ ifalöli. ‚Ilmarinen’ äsmitom soli goldik e muni largentik, ab no äkanom mütön onis ad litön. Fino ‚Väinämöinen’ ämütom jieli Louhi ad livükön soli e muni.

Lid luldegid dö jiel Marjatta.

Jivirgan yunik: ‚Marjatta’ < ägrodikof posä ifidof redavaxeni. Ämotof soni, keli ‚Väinämöinen’ äkonsälom ad sasenön, ab hiput äsplodülom me ripropds, äjemükölo eli ‚Väinämöinen’. Äblunedoy nulomotäbi asä regi fütürik Kareliyäna. ‚Väinämöinen’ älüvom läni okik, ab äposbinükom pöpe lidis legudik ed eloti kantele.

Flun fovik penäda: ‚Kalevala’.

Pänav.

Pänans mödik peflunons fa ‚Kalevala’. Hipänan sevädikün onas binom ‚Akseli Gallen-Kallela’.

Pänot balid ko pösod vödema pemekon fa ‚Johan Zacharias Blackstadius’.

Balan pänanas balid, kels ämagons jenotis buka, äbinom ‚Robert Wilhelm Ekman’.

Ün 1933 tradutod Rusänapükik sevädikün fa ‚Bel'skij’ pedabükon ko magods tidäbas ela Pavel Filonov as vobot „mastanas se juläl lekana diletik”. ‚Pavel Filonov’ it äkontrolom magodami e dekami buka. Sek evedon dekam ma stül primöfik ela ‚avant-garde’.

Ün 1989 tradutod lölöfik Linglänapükik folid ela ‚Kalevala’ pedabükon ko magods fa ‚Björn Landström’.

Literat.

El ‚Kalevala’ petraduton mö naeds plu tumluldegs. Dabinons tradutods ini püks ze mäldegs.

Dils anik ela ‚Kalevala’ petradutons Rusänapükio ün 1840 fa hipükavan ä kadäman: ‚Jakov Grot’ (1812—1893). Ün 1881 pepübon tradutod lölöfik prosadik Rusänapükik fa ‚Eh. Granstrjom’. Ün 1888 hiel Leonid Bel'skij (1855—1916) enotükom tradutodi poedik Rusänapükik sevädikün, kel kösömo jünu padabükon in Rusän.

Tradutod ela ‚Kalevala’ fa ‚Franz Anton Schiefner’ eflunon hieli Henry Wadsworth Longfellow pö laut lepoedota: „Lid dö el Hiawatha”, kel pepoedon ma metrigasot sümik efe tetramet trohedik (üd el ‚trochaic tetrameter’).

Peop Lestiyänik: ‚Kalevipoeg’ fa ‚Friedrich Reinhold Kreutzwald’ < pespireton dub el ‚Kalevala’.

El J. R. R. Tolkien it elesagom, das el ‚Kalevala’ ebinon bal fonätas omik pö laut ela ‚The Silmarillion’. Binäds tefü ‚Kalevala’ memüköls i komädons in penäds di ‚Tolkien’: „Ventürs hiela Tom Bombadil” e „Söl linas”.

Hilautans Lamerikänik konotas magälöfik: ‚L. Sprague de Camp’ e ‚Fletcher Pratt’ < egeboms ün 1953 ninädi elota ‚Kalevala’ as fonät konota di ‚fantasy’ tiädü „Mön binü sneks”. Konot at duton lü lölet konotas, pösods kelas visitons volis difik se miteodavs e buks sevädik. Pö atos pösods miteodavik pebepenons lekofiko.

Hiel Emil Petaja: lautan Lamerikänik se Suomiyän elicinöl < in lekoneds okik magälöfa nolavik e magälöfa feyalänik (‚fantasy’) egebom eloti ‚Kalevala’.

Hiel ‚Elric’ se ‚Melniboné’: badan ä cifapösod penädas fa lautan Britänik: ‚Michael Moorcock’ (literatabid: magälöf feyalänik) pejafom pö flun kalada ela Kullervo.

Musig klatädik.

Hinoatädan balid, kel ägebom pro musigot eli ‚Kalevala’, äbinom ‚Filip von Schantz’, hikel ün 1860 änoatädom primümi: ‚Kullervo’. Musigot at päpläyon balidnaedo ün novul yela ot pö maifükam teatöpa nulik in ‚Helsinki’. Poso hiel Robert Kajanus änoatädom malekümi sepülamagoläda di ‚Kullervo’ e sümfoni poedotasümik: ‚Aino’, tefädo ün 1880 e 1885. Lop balid su el ‚Kalevala’ pestaböl tiädü ‚Die Kalewainen in Pochjola’ (= elans di ‚Kalevala’ in elän Pochjola) pänoatädon ün 1890 fa hiel Karl Müller-Berghaus. Hinoatädan famik Suomiyänik: ‚Jean Sibelius’ id ädedietom musigotis anik oka yegädes ela ‚Kalevala’.