Arie de Jong

**Arie de Jong**

Moted:	18 tobul 1865 Jakarta
Deadam:	12 tobul 1957 Putten
Cal(s):	hipükavan[], hitradutan[], hisanan[], volapükist[]
Tatät(s):	Regän Nedäna[*]
Dispenäd:

Dokan Arie de Jong (Nedänapüko: [ˈaːri dəˈjɔŋ]; 1865 tobul 18 in Jakarta - 1957 tobul 12 in Putten) äbinom Volapükan Nedänik, danü kel Volapükamuf ägeton nämi nulik in Nedän. Noe ärevidom Volapüki, äjafölo fomi nuik püka hiela Schleyer, abi (kobü Volapükans ettimik votik) älelifükom Volapükaklubi Valemik Nedänik ed äfünom Dilädi valemik Feda Volapükaklubas. Äfünom ed äredakom i Volapükagasedi pro Nedänapükans: gased teik ettimik in Volapük, kel älabon lifi lunüpik (yelas 31: 1932-1963). Äpenom Gramati Volapüka, lölöfiko in Volapük, ed eli Wörterbuch der Weltsprache (Vödabuk Volapüka) in Deutänapük. Ätradutom Diateki Nulik se Grikänapük, äsi literatotis votik mödik. El Arie de Jong gidiko palelogom as Volapükan veütikün timäda nuik Volapükajenotema.

Yunüp e Karier as Sanan

Hiel Arie de Jong pämotom tü 1865 tobul 18 lä pals frisidik in Batavia, adelo Jakarta, in Lofüda-Lindän ettimo Nedänik. Ün 1873, famül omik äfealotädon lü Leiden in Nedän, kö ävisitom gümnadi (1873-1883) ed ästudom sanavi (1883-1891) in Niver Regik di Leiden. Ün febul yela 1891, ädagetom diplomi sanana; ün mäzul, ävedom sanafizir militik (in Lofüda-Lindän pöpladöl); brefüpo poso, ün setul yela ot, ävedom dokan sanava nivera di Freiburg me penot: "Über Diuretin" (Dö Diuretin).

Tü 1892 febul 18, el de Jong ämatikom ko jiel Maria Elisabeth Wilhelmina Clarkson in Ginneken, e matans ädenafons me naf: Jiplin Sophie pos mul te bal, ün del 22id mäzula, lü Lofüda-Lindän. El Maria ye ädeadof ven naf ätopon su Mel Redik, ün del 1id prilula. El de Jong ärivon zifi: Batavia äsoelölo, ün del 20id prilula, e poso, sekü slud dela 25id prilula, ädetävom lü voböp okik in Makassar.

Ün 1893 päfeapladom lü Bonthain; ün 1896, lü Padang e poso lü Aceh; ün 1898, lü Sintang, kö ämatikom telidnaedo, ko jiel Elise Marie Wilhelmine Gerardine Chavannes. Ün 1900 ävedom sanafizir balidkladik; ün 1902, dönu päfeapladom, primo lü Semarang e lätikumo lü Ungaran; ün 1904 pägesedom lü Semarang. Ün tim at ya iperom cilis tel: jiel Marie Eugène, kel pämotof ün 1900 ed ädeadof ün yel äsököl, e cil votik, kel pämoton deadik.

Ün 1904 ägetom livüpi mö yel bal, keli älifädom in Yurop. Igevegölo ün 1905 lü Lofüda-Lindän, päsedom lü Pelantoengan, ün 1908 lü Yogyakarta, ed ün 1911 lü Magelang, kö ün yel ot ävedom sanafiziral telidkladik. Ün 1912 päfeapladom lü Banjarmasin; ün yel äsököl, ägetom livüpi in Yurop mö muls zül. Ven ägegolom lü Lofüda-Lindän, päsedom lü Surabaya, kö finü yel: 1914 ävedom sanafiziral balidkladik. Päsedom poso (ün 1915) lü Malano, kö ädeadof (ün 1919) jimatan telid oma: Elise Marie.

Ettimo in Lofüda-Lindän Nedänik, nog mödikos änedon panoganükön e pamenodön. El de Jong älabom rouli veütik ün yels at pö komip ta maläds vütropik mödik, tefü kelas lekäl e büonelet metods nulik äpubons pö tumyelacen. Äyufom a.s. lepradanis medä, ad labükön lifes onsik nog ninädi semik, äleadom pläyön onis ed ämögükom ones ad dadunön vobodis balugik; ed atos ün tim, kü duns soik no nog äbinons pöpätiks.

Pos deadam jimatana okik, el Arie de Jong päpänsionom yelü 1919 ed ägegolom lü Nedän. Ün yel äsököl älomädikom tö Den Haag, bäldotü yels 54. Ün 1921, ämatikom kilidnaedo, ko jiel Louise van Dissel. Älabons cilis kil: jiel Louisa Cornelia (pämötöl ün 1922), hiel Arie de Jong Jr. (1924), e hiel Gÿsbertus Hendrienus (1926).

Kosäd ko Volapük

Dü studatim omik in Leiden, el de Jong älelilom dö Volapük, keli suno äprimom ad lärnön. Tü 1891 mäzul 20 (vigs bal posä ävedom sanafizir militik), bäldotü lifayelas 25, ädagetom diplomi tidana Volapüka, e pos muls deg, tü 1892 yanul 8, uti tidala Volapüka. Pos yel te bal, tü 1893 mayul 15, ävedom profäsoran Volapüka (kelos pänunon in gased: Nuns blefik se Volapükavol ün yel sököl).

Dü steb okik in Lofüda-Lindän, el de Jong äbleibom nitedälön dö Volapük, äsä klülädon pö spod omik ko Volapükans e gaseds Volapükik. Tü 1901 yunul 5 ävedom kadäman Volapüka. Ün 1930, ädagetom de cifal: Albert Sleumer diplomi lecifa pro Nedän (ma Volapükagased pro Nedänapükans yela: 1932, nüm: 4, pad: 17).

Revidam Volapüka

Cifayeged: Volapük nulik

Pos dünäd okik, el de Jong äsludom ad dedietön oki stude e gudükumame Volapüka. Ün tim at, Volapükamuf ya tio inepubon: pluamanum Volapükanas gloratima ideflekon oki de pük at, kel no plu ätirädon nitedäli notidik. El de Jong äcedom, das kod stada at äbinons fikuls in vödastok ed in gramat Volapüka, kelis äsludom ad revidön. Äsä äpenom (tü 1930 mayul 14) in Fonun Gramata Volapüka okik:

„Pö fomam vödas nulik e pö fomam koboyümavödas el ‚Schleyer‛: datikan letälenik Vpa < sevabo ägebädom brefükamis somik, das vöds at tefü licin okas ivedons fikuliko sevädoviks. Dub atos vöds nulik Vpa ivedons fikuliko memidoviks ed älonülons memäle flagis vemo töbikis. Kludo if ävilobsöv, das Vp. ödageton dönu in kosäd bevünetik pladi, kel duton lü ok, e keli i meriton, täno mu balido vödastok Vpa ömutonöv paxamön e pamenedön utöpo, kö özesüdosöv. Ab bi fomam vödas klülo söton pastabön dub noms gramatik kuratiko pelonöls, i äzesüdos ad revidön staböfo gramati Vpa. Bligädi at, sevabo: e revid gramata e revid vödas Vpik, edunikob.“

Ya ün 1921 ivisitom cifali ettimik: ‚Prof. Dr. Albert Sleumer‛, ad nunön ome desini oka ad revidön Volapüki. Revidi at äfinükom „bü d. 31id mäzula ela 1929, kludo tü timül mö yels ebo luldegs pos datik Vpa fa ‚J. M. Schleyer‛ “ (Gramat Volapüka, Fonun, p. iii), bäldotü yels 64. Ün prilul yela ot ätävob lü ‚Bad Godesberg‛ (in Deutän) ad jonön ele Albert Sleumer vobodi okik. Mö muls mäl pos atos, ün setul, Volapükans bofik at ävegobs lü Wienacht (in Jveizän) ad bespikön vobodi at ko hiel Jakob Sprenger, ettimo profäsoran ä kadäman Volapüka, äd i dalaban gitätas literatik lebukas ela Schleyer (l. eli ‚Wörterbuch‛, ‚Vorwort‛, p.VII-VIII). Dü kobikam at (de d. 17id jüesa d. 19id setula, 1929), ceds ela de Jong (pläamü pats anik) pälobülons e päzepons fa votikans. Ün 1931, päpübons, nämätü e zepü Kadäm Volapüka, el Wörterbuch der Weltsprache e „Gramat Volapüka“, kels äbepenons fomi nulik Volapüka pos revid ela de Jong. Ün 1932 äpubon tidabuk oma: el Leerboek der Wereldtaal, in kel pükafom nulik kuratiko päplänon Nedänapüko. Me büad oka de 1934, yanul 1, cifal: ‚Albert Sleumer‛ äcalöfükom Volapüki perevidöl:

„Volapük calöfik nuik edavedon ko kesev e zep oba sekü revid fefik ä staböfik fa kadäman: ‚Arie de Jong‛ [...] Do pidob, das votükams, kels pelüblinons Volapüke, evedons mödikums, ka ispetob, elogob nitedälo e lobülo revidi at, bi me Volapük perevidöl at omögos ad lifükön Volapükamufi, ed ad koedön dönu florön Volapüki. Sekü kod at notodob is kazetiko, das ezepob èd eli „Gramat Volapüka“ ed eli „Wörterbuch der Weltsprache“ pelautölis fa kadäman: ‚Dr. Arie de Jong‛ [...]“ [kazet rigädik].

Fomam nulik at Volapüka neai penemon calöfiko fa lautan okik, kel ai äsagom te: „Volapük ela Schleyer“, ad kazetön fovöfi Volapüka e Volapükamufa timü ok. Atimo suvo sagoy: „Volapük nulik“, ü: „Volapük perevidöl“; fomam balid leigo panemon suvo „Volapük rigik“.

Dönuliföfikam Volapükamufa

Cifayeged: Volapükamuf

Pos revid Volapüka, el de Jong äflekom oki lü säkäd pakama e propagida Volapüka. Volapükaklub valemik Nedänik, pifünöl ün 1890, sekü def nitedäla limanas (kobikam valemik lätik ijenon ün 1910), no igeton lunükama zepa jiregik ed ifinükon voiko dabini calöfik oka de d. 1id dekula yela: 1919; ab, gretadilo danü töbids ela de Jong, klub at ädönuliföfikon. Ün 1931, fino äjenon kobikam valemik (21id) Volapükakluba valemik Nedänik, dü kel limans äsludons ad laidabinükön klubi (to zep no pelunükumöl, klub neai pisädabinükon calöfiko). El de Jong ed el J. G. M. Reynders, Sr. (ko kel el de Jong ya ispodom lunüpo sis 1901), äfünom i Dilädi valemik feda Volapükaklubas.

Bal dunas balid Volapükakluba valemik Nedänik äbinon jaf gaseda nulik, tiädü Volapükagased pro Nedänapükans, as jäfidot kluba. Redakans äbinoms el de Jong ed el J. G. M. Reynders Sr. (lätikan ya ibinom redakan jäfidota büik Volapükakluba Nedänik: „Nuns blefik [= brefik] se volapükavol“). Nüm balid äpubon ün 1932; dü lif lölik okas, redakans älaipübons gasedi at nomöfiko äd ai mu kuratiko (pläo timü koup Nedäna fa NS-Deutän, kü päproibon fa koupanef). Me gased at, ästeifülom ad propagidön Volapüki. As sam, ün , äprimom medü yegeds in gaseds Nedänik lecedakomip ta Sperantamufans. Büo e poso äpübom modikosi dö patöfs legudik Volapüka, kel cedü om äbinon gitäti, bu püks mekavik votik, ad palasumön fa menef.

Dü yels äsököl, el de Jong älaivobom ad liegükön vödastoki Volapüka me penam fövotas mödik, o. b. liseds lunik vödas fa om pijafölas diseinü lölöfükam vödabuka okik. Dil vobota at päpübon in Volapükagased pro Nedänapükans nomöfiko, ai su tiäd: „Vöds Nulik“. (Dil votik - Fövots 5id, 7id, 9id, 13id e 15id - nu kanon patuvön in bevüresod [l. donio ]; fövotis retik labom söl: Jean-Claude Caraco). Älaijafom i me tradutods: noe ätradutol vödemis mödik pro Volapükagased, abi äfägom ad tradutön Dialet Nulik lölik se Grikänapük ini Volapük. Tradutod lätik at päfinükon ün 1951; jünu te dilo päpübon, in Volapükagased pro Nedänapükans.

Volakrig Telid e Vobeds Ona

Dü yels balid oka, Volakriga Telid pämänioton nesuvo in Volapükagased pro Nedänapükans: gased ela de Jong älaipubon, ed i yegeds anik dö krigadins, ab pluamanum yegedas äbespikon dinis votik: tradutods literatik, nolav, e r.

Pos koup Nedäna fa Deutänans, dinäds ye äbadikumons. Soäsä büo ijenon in Deutän it, ün 1942 klubs yufapükik päproibons, vü kels i Volapükaklub valemik Nedänik. Sekü atos püb jäfidotas e penädas seimik dö yufapüks valik änemögikon, äsi kobikams slopanas onsik ed i jäfid seimik gönü ons. As kodül sluda at, reiganefa netasogädimik älesagon, das yufapüks at äbinons „stums yudanas“, kels yufons ad „sumätükön pöpis votik“ (l. lebuki ela Hitler: „Komip Obik“, kapit 11, bagaf dö Sperant).

Jü fin koupüpa läna okik, el de Jong äkanom pübön nosi in u dö Volapük. Pas ün 1948 Volapükagased pro Nedänapükans ägegeton däli ad papübön: in nüm balid yela at, yeged balid (fa el de Jong) älabon tiädi: „Fino pos tim lunik!“.

Rop at jäfida yufapükaklubas ädämükons mufis onsik. Volapükamuf, kel ya äbinon fiböfik, pädrefon mu vemiko: num slopanas, kels nog retons pos fin koupüpa, äläsikon. El de Jong äfövom ye vobi okik; ab, luveratiko kodü bäld oka, ämiedükom jäfidi okik ed äbejäfom te redaki Volapükagaseda.

Fin

Ti jü fin lifüpa okik el de Jong, kobo ko el Reynders, äblebom redakan Volapükagaseda pro Nedänapükans; pas ven älabom ladatataki, yel bal bü deadam okik, äsludom ad lovegivön dunodi okik menes yunikün: hiels F. J. Krüger e P. H. J. Uittenbogaard. Dü yel lätik oka, el de Jong ävobom nemödiko, ab nog ägetom penedis se foginän. Fino ädeadom tü 1957 tobul 12 in Putten (Nedän), brefüp bü prim lifayela 92id oka.

Lautots

1929. Kurze Volapük-Grammatik. Bearb. von Arie de Jong. Bestätigt von Albert Sleumer. Gedr. von Jakob Sprenger. Päpübon as namapenäd.
1931. Gramat Volapüka. Dabükot balid pelautöl nämätü e zepü Kadäm Volapüka fa Dr Arie de Jong. Leiden (Nedän): Boekhandel en Drukkerij E. J. Brill.
1931. Wörterbuch der Weltsprache: Vödabuk Volapüka pro Deutänapükans. Dabükot 6id, pebevoböl fa Arie de Jong. Leiden (Nedän): Boekhandel en Drukkerij E. J. Brill.
1932. Leerboek der Wereldtaal. Door Dr. Arie de de Jong, lid der Volapükacademie. Voorburg (Nedän): Drukkerij „Repko“.
1952. Aperçu de la Volapük. Gams: Sprenger. (Tradutod ela Kurze Volapük-Grammatik ini Fransänapük.)
1952. Short grammar of Volapük. Gams: Sprenger. (Tradutod ela Kurze Volapük-Gramatik ini Linglänapük.
2012. Wörterbuch der Weltsprache für Deutschsprechende: Vödabuk Volapüka pro Deutänapükans. Dabükot nulik vödabuka 1931. Cathair na Mart: Evertype, ISBN 978-1-904808-89-3
2012. Gramat Volapüka. Dabükot nulik gramata 1931. Cathair na Mart: Evertype, ISBN 978-1-904808-94-7

Literat

Bishop, Brian R. 1998. La ĉifaloj de Volapük. In: Menade bal püki bal. Festschrift zum 50. Geburtstag von Reinhard Haupenthal. Festlibro por la 50a naskiĝ-tago de Reinhard Haupenthal, pads: 375-390. Saarbrücken: Edition Iltis.

Yüms plödik

Diatek Nulik (tradutod lölöfik se Grikänapük, päfinüköl ün 1952, neai pepüböl).
Fövots 5id, 7id, 9id, 13id e 15id ela Wörterbuch der Weltsprache (neai pepüböls).